Okruchy biografii Mar Izaaka

Bardzo niewiele wiadomo w szczegółach o kolejach życia Mar Izaaka. W zasadzie zachowały się tylko trzy autentyczne przekazy źródłowe, które zwięźle podają jego biografię i odnoszą się do jego spuścizny literackiej. Skąpość materiału historycznego oraz międzywyznaniowa tradycja pism Katarczyka sprawił, że jego prawdziwa tożsamość z biegiem lat ulegała znacznemu zatarciu; czasem w ogóle nie była ona brana pod uwagę, a niekiedy poddawano ją znaczącym modyfikacjom^[1], by „dopasować” ją do wymogów ortodoksji danej denominacji chrześcijańskiej. Można śmiało powiedzieć, że każdy, kto zetknął się ze słowami ascety z Rabban Szapur chciał go mieć za brata i współwyznawcę nawet za cenę przemilczenia jego prawdziwej przynależności wyznaniowej lub nagięcia prawdy o niej. Problemem okazywała się tu jego przynależność do Kościoła Wschodu, uchodzącego z punktu widzenia innych wyznań chrześcijańskich za schizmatycki. Toteż w obliczu głębi opisów duchowych i piękna pism Niniwity, dokonywano w nich zabiegów adaptacyjnych, aby dostosować je do wymogów ortodoksji każdej z chrześcijańskich konfesji, które pragnęły dokonać recepcji spuścizny Mar Izaaka. Być może jest to także powód tego, że z czasem zaczęto mylić go z innymi homonimicznymi autorami duchowymi, np. z Izaakiem z Antiochii, Izaakiem z Edessy, czy w tradycji łacińskiej z Izaakiem z Montelucco. Im bardziej nauka mistrza z Bet Katraje docierała na Zachód, tym bardziej jego biografia ulegała zniekształceniu lub tym łatwiej następowało utożsamienie go z którymś z bliższych geograficznie i bardziej znanych autorów o tym imieniu. Przykładem tego rodzaju adaptacji może być hagiograficzny tekst zachowany w wersji garszuni (syryjski zapisany alfabetem arabskim) i opublikowana przez Assemaniego w jego Bibliotheca orientalis^[2], której cechy narracyjne odpowiadają raczej monofizyckiemu, tj. zachodniosyryjskiemu portretowi Izaaka. Według słów anonimowego autora, Izaak wraz ze swym młodszym rodzonym bratem miał wstąpić do klasztoru Mar Mattai^[3], położonego na północny-wschód od Niniwy. Podczas gdy młodszy brat miał zostać przełożonym wspomnianego cenobium, starszy miał wybrać bardziej radykalną drogę, usuwając się do odległej od klasztoru celi eremickiej i praktykując zupełne odosobnienie oraz surową ascezę. Pomimo nalegań zatroskanego brata, który słał do niego listy nakłaniające go do powrotu do życia wspólnotowego, Izaak pozostał wierny swemu wyborowi drogi samotniczej^[4]. Niemniej jednak sława jego świętości – wbrew jego pragnieniom – miała doprowadzić go do sakry biskupiej i objęcia pieczy nad diecezją Niniwy. Anegdotyczna sytuacja związana z przybyciem dwóch zwaśnionych mężczyzn, którzy prosili swego biskupa o rozwiązanie sporu, wskazywana jest jako rzekomy powód porzucenia przez Izaaka biskupstwa i udania się na pustynię w Sketis (sic!). Izaak, określany przez to źródło jako nauczyciel i doktor wszystkich mnichów oraz brama zbawienia dla wszystkich, miał zostawić po sobie cztery księgi i żyć w początkach lat 7000-tnych od stworzenia świata^[5]. Postęp badań historycznokrytycznych w tym zakresie nie pozostawia wątpliwości, że mamy tu do czynienia z legendą, a nie z faktami. 

Faktów, choć niewielu, dostarczają nam natomiast dwa źródła syryjskie. A te są bardziej spójne z tradycją Kościoła Wschodu oraz częściowo potwierdzają się wzajemnie, a częściowo uzupełniają. Pierwsze z nich to świadectwo zamieszczone przez historyka wschodniosyryjskiego ruchu monastycznego Iszoʿd^enaḥa, biskupa Bacry^[6], który w swojej Księdze czystości (Ktābā d-nakputā) pośród 140 sławnych założycieli i mnichów pod numerem 124 przedstawia sylwetkę naszego autora:

O świętym Mar Izaaku, biskupie Niniwy, który porzucił biskupstwo i sporządził księgi o obserwancjach samotników. 

Został on ustanowiony biskupem dla Niniwy przez katolikosa Mar Giwargisa w klasztorze Bet ‘Abe. Po tym, jak przez pięć miesięcy przewodził wspólnocie w Niniwie po Mojżeszu, który był biskupem przed nim, [Izaak] zrzekł się biskupstwa z powodu wiadomego Bogu i udał się w góry, gdzie się osiedlił. Po pewnym czasie od opuszczenia [przez niego] stolicy [biskupiej] błogosławiony Sabriszo‘ został ustanowiony jego następcą, za dni katolikosa Henaniszo‘. On także porzucił swoje biskupstwo, by żyć jako anachoreta, i zmarł w klasztorze w Szahin, w regionie Kardu. 

Opuściwszy stolicę biskupią Niniwy, Izaak wycofał się na górę Matut, która znajduje się w regionie Bet Huzaje, i mieszkał tam w samotności wraz z tamtejszymi anachoretami. Następnie udał się do klasztoru Rabban Szapur. Tak intensywnie oddawał się zgłębianiu Boskich Pism, że z powodu lektury i ascezy^[7]został pozbawiony światła [swoich oczu]. Sporządził on księgi o obserwancjach samotników i został wystarczająco wprowadzony w Boskie tajemnice. Wypowiedział trzy twierdzenia^[8], które przez wielu nie zostały przyjęte. Z powodu tych twierdzeń, które wygłosił, oburzył się na niego biskupa garmajski Daniel bar Tubanita. [Izaak] opuścił to doczesne życie w bardzo głębokiej starości, a jego ciało zostało złożone w klasztorze Szapur. Rodem wywodził się on z Bet Katraje i sądzę, że stał się obiektem zazdrości mieszkańców (diecezji) wewnętrznych, podobnie jak Józef Hazzaja, Jan z Apamei i Jan z Daljaty”^[9]. 

Drugim anonimowy biogram Niniwity, którego czas powstania jest dziś niemożliwy do ustalenia, został opublikowany przez I. Rahmaniego na początku XX w. w oparciu o rękopis datowany przez niego na wiek XV. Tekst w nim zawarty jest bez wątpienia znacznie starszy, a pomimo końcowej inwokacji Theotokos (która mogłaby wskazywać na chalcedońską proweniencję tego źródła), zadaniem S. Chiali możemy mieć tu do czynienia z autorem pochodzącym z kręgów wschodniosyryjskich, a nawet powiązanym blisko z środowiskiem rodzinnym Katarczyka^[10]. Tekst ten brzmi on następująco: 

Historia, to jest zwycięstwo, błogosławionego ojca Mar Izaaka, która ukazuje kraj jego [pochodzenia], sposób życia oraz to, że był biskupem Niniwy, którą później opuścił, aby udać się do klasztoru. Napisał on pięć tomów pouczeń dla mnichów. 

Ów Izaak Niniwita rodem był z Bet Katraje, położonego poniżej Indii. Zdobywszy biegłość w księgach Kościoła i komentarzach [do Pisma Świętego], został mnichem i nauczycielem w swoim regionie. Kiedy w te okolice przybył katolikos Mar Jerzy [Giwargis] zabrał go ze sobą do Bet Aramaje, ponieważ [Izaak] był członkiem rodziny Mar Gabriela Katarczyka, który był komentatorem [Pisma] w Kościele. 

Mar Izaak został ustanowiony biskupem Niniwy w klasztorze Bet ‘Abe, ale ze względu na swój subtelny intelekt i [swą] gorliwość jedynie przez pięć miesięcy zdołał udźwignąć troskę pasterską o swoje stado [diecezję] i powrócił do swej samotności. Przekonał papieża [katolikosa], aby zwolnił go z obowiązków [biskupich], a papież udzielił mu na to pozwolenie. On zaś odszedł i osiadł w samotności w górach [regionu Bet] Huzaje wraz z tamtejszymi mnichami. Pod koniec swojego życia został pozbawiony światła [swych oczu], a bracia spisywali jego naukę. Nazwali go ‘Drugim Dydymem’, ponieważ był pełen pokoju, łagodny i pokorny, a jego słowo było pełne czułości. Jadł tygodniowo tylko trzy małe bochenki chleba wraz z odrobiną warzyw i nie kosztował nic gotowanego. 

Ułożył pięć ksiąg, które znane są do dziś. O, cóż to za rozkoszna nauka! Mar Dazdak^[11] w liście, który napisał do Busziro, swego ucznia w klasztorze Mar Szapur, zaświadcza o tym mówiąc w ten sposób: „Dziękuję naszemu Panu za twoje staranie, by przysłać mi naukę Mar Izaaka z Niniwy. Wiem, że jeszcze za życia zdobyłeś dla siebie klucze Królestwa, ponieważ napełniłeś nasz klasztor nauką pełną życia. My bowiem uznajemy się za uczniów Mar Izaaka, biskupa Niniwy”. Te rzeczy powiedział on w swoim liście, podobnie jak biskup Jan, który kończąc [swój list] rzekł: „Dziedzictwo Mar Izaaka jest dla mnie wielką podporą i słodyczą”. 

Zestarzawszy się i dożywszy wielu lat, Izaak odszedł do naszego Pana i został pochowany w klasztorze Mar Szapur. 

Niech modlitwa Maryi, Bożej Rodzicielki oraz modlitwa naszego ojca [Izaaka] i wszystkich świętych będzie z nami. Amen^[12].

Trzeci dokument, to zaledwie krótka wzmianka, którą o katarskim nauczycielu samotników pozostawił ‘Abdiszo‘ bar Brichta, czternastowieczny wschodniosyryjski biskup Nisibis. Zawiera ona lakoniczną informację o tym, że „Izaak skomponował siedem tomów [ksiąg] o sposobie życia w Duchu, o tajemnicach Bożych, o sądzie i o Opatrzności Bożej”^[13]. 

Na podstawie tych dość skąpych wiadomości możemy odtworzyć zręby historii Niniwity i zarysować jego profil biograficzny, który warto dopełnić informacjami na podstawie innych źródeł historycznych dotyczących poszczególnych obszarów jego działalności. 

Ani data ani dokładne miejsce urodzenia Izaak nie są nam znane. Region, z którego pochodził określany był nazwą Bet Katraje i obejmował swym zasięgiem całe zachodnie wybrzeże Zatoki Perskiej, wraz z wyspami Bahrajn i północno-wschodnią częścią Arabii aż do półwyspu Musandam (dzisiejszy Oman)^[14]. Trudno jest ustalić, kiedy dokładnie nastąpiła ewangelizacja tych ziem, ale obecność przedstawiciela tamtejszego episkopatu (Eliasza, biskupa Maszmahig^[15]) poświadczona na synodzie w Seleucji-Ktezyfonie w 410 r., od którego datować można powstanie Kościoła Wschodu^[16], pozwala szacować, że już w IV stuleciu hierarchia kościelna w tym regionie była solidnie osadzona. Dokumenty wspomnianego synodu wskazują na istnienie napięcia i dość kruchych relacji między biskupami katarskimi, a katolikatem seleudzkim^[17]. W siódmym stuleciu diecezje tego regionu podlegały jurysdykcji metropolity miasta Rew Ardaszir, które znajdowało się na terenie Farsu, na wschodnim wybrzeżu Zatoki Perskiej. Około roku 648, na skutek sporu między katolikosem Iszo‘jahbem III z Adiabeny (649-659) a metropolitą perskim Symeonem o prymat nad tymi prowincjami kościelnymi, ten ostatni jednostronnie zerwały jedność z Seleucją-Ktezyfontem, doprowadzając do poważnego kryzysu instytucjonalnego w łonie Kościoła Wschodu^[18]. Z listów Iszo‘jahba III wiadomo, że w epoce nas interesującej część wiernych, w tym szczególnie mnichów, opuściła ziemie rodzinną w czasie rozłamu kościelnego, aby wrócić do jedności z resztą Kościoła Wschodu^[19]. Być może w tej grupie znajdował się także nasz Izaak, jako że na podstawie autobiograficznych wspomnień zawartych w Mowie I, 18, 1.5, dowiadujemy się, że przebywał on w regionie, w którym nie miał nikogo bliskiego^[20] i gdzie nikt go nie znał^[21]. Choć sam Iszo‘jahb do końca swych dni czynił gorliwe starania o to, by zażegnać zaistniałą schizmę, udało się to dopiero jego następcy Giwargisowi (katolikosa w latach 659-680) ^[22] na synodzie pojednawczym w 676 roku na wyspie Darjan, o którym jeszcze powiemy. 

Wybrzeże Zatoki Perskiej, rodzimy region Izaaka, musiało posiadać dobrze rozwiniętą sieć monasterów i działających przy nich szkół, ponieważ historia literatury aramejskiej przechowała dla nas wiele imion uczonych i erudytów wschodniosyryjskich z przydomkiem Katraja. Wśród nich znajdują się egzegeci, prawnicy, liturgiści oraz autorzy ascetyczno-mistyczni, którzy pojawili się w dużej liczbie właśnie w VII stuleciu^[23]. Na uwagę zasługuje też bogata i złożona sytuacja językowa tych ziem, których mieszkańcy oprócz j. aramejskiego w dialekcie syryjskim używali również języka perskiego i arabskiego, a nawet mówi się o specyficznym dialekcie katarskim^[24]. 

Z tego bogactwa kulturowego zaczerpnął na miarę własnych możliwości Izaak, odbierając solidną formację intelektualną w swoim rodzimym regionie, gdzie – wg autora drugiego biogramu – zdobył on „biegłość w księgach Kościoła i komentarzach [do Pisma Świętego]”, będąc „mnichem i nauczycielem”^[25]. Czynnikiem sprzyjającym rozwojowi intelektualnemu i karierze naukowej Niniwity była zapewne również obecność w jego otoczeniu rodzinnym wybitnych intelektualistów. ‘Abdiszo‘ z Nisibis w swym katalogu wymienia autora o imieniu Gabriel Arja (tzn. Lew), „który był członkiem rodziny Izaaka z Niniwy i napisał wiele komentarzy [biblijnych]”^[26], a anonimowy autor uściśla, że ów Mar Gabriel Katarczyk „był komentatorem [Pisma] w Kościele”^[27]. 

Młody uczony z Kataru zaskarbił sobie zapewne szacunek i sławę we własnym regionie, a jego obecność na synodzie pojednawczym w Dajrin w 678 r.^[28] może świadczyć, że już wówczas zajmował on ważną pozycję w kręgach kościelnych Kościoła nad Zatoką Perską i z dużym prawdopodobieństwem posiadał święcenia kapłańskie. Lista uczestników wspomnianego synodu jest również pomocna w bliższym dookreśleniu terytorium, z którego pochodził Izaak, jako że wszyscy oni związani byli z północno-wschodnimi rubieżami Półwyspu Arabskiego, obejmującymi Bahrain i Oman wraz z wyspami zachodniej części Zatoki Perskiej^[29]. Należ jeszcze wspomnieć, że to właśnie w wyniku obrad tego synodu doszło do utworzenia nowej metropolii na tych terenach, którą wyłączono spod jurysdykcji biskupów Farsu, a akta kanoniczne świadczą o dużej żywotności tego Kościoła lokalnego, czego potwierdzeniem były nowo budowane świątynie i klasztory oraz prężna działalność duchowieństwa i środowisk monastycznych^[30]. A wszystko to pomimo podboju tych ziem przez islam, z panującą na tych terenach dynastią Umajjadów, już od końca lat trzydziestych VII stulecia^[31].

Spotkanie Izaaka z katolikosem Giwargisem na wyspie Dajrin miało się okazać punktem zwrotnym w jego życiu. Katolikos zabrał go bowiem ze sobą do Bet Armaje, gdzie znajdowała się stolica katolikatu, aby postawić go na czele diecezji Niniwy. Wcześniej jednak udzielił mu sakry biskupiej w sławnym klasztorze Bet ‘Abe, gdzie prawdopodobnie on sam wcześniej prowadził życie monastyczne^[32]. Dodajmy tylko, że dla młodego Katarczyka była to diametralna zmiana geograficzna, jako że Niniwa znajdowała się około 2000 kilometrów na północ od jego rodzinnych stron. Co więcej, w VII w. Niniwa była areną gwałtownych przemian politycznych i religijnych, przechodząc najpierw z rąk perskich pod panowanie bizantyjskie, aby wkrótce potem na trwałe znaleźć się pod rządami muzułmańskimi^[33]. Także w aspekcie wewnątrzchrześcijańskim okolice nowopowstałego Mosulu odznaczały się niezwykle dużą intensywnością napięć i dysput między Kościołem Wschodu a gorliwymi misyjnie i niestroniącymi od prozelityzmu zachodniosyryjskich miafizytów^[34]. Listy Iszo‘jahba III dostarczają obfitych świadectw, że w czasie jego posługi biskupiej w tym mieście zmagał się on z nieprzychylną postawą wśród wiernych własnego Kościoła, którzy przechodzili z jednego wyznania na drugie, a nawet wracali do kultów pogańskich dostosowując się oportunistycznie do koniunktury politycznej i upodobań nowych władców^[35]. Późniejszy katolikos opisywał ówczesne stan w terminach apokaliptycznych, widząc w toczących się wydarzeniach nie tylko niebezpieczeństwo utraty życia własnego i podlegających mu wiernych, ale wszelkie oznaki końca czasów^[36]. W takich okolicznościach Niniwa borykała się z częstymi wakatami stolicy biskupiej. 

---

[1] S. Chialà nie waha się mówić nawet o jej zafałszowaniu. Por. S. Chialà, Dell’ascesi eremitica, dz. cyt., s. V.

[2] J. S. Assemani, Bibliotheca orientalis Clementino-Vaticana, t. I, Roma 1719, s. 445. 

[3] Już ten pierwszy szczegół poddaje w wątpliwość wiarygodność całego źródła, gdyż wspomniany klasztor był jednym z najsławniejszych ośrodków zachodniosyryjskich (miafizyckich), a Izaaka był przecież hierarchą Kościoła Wschodu.

[4] J. S. Assemani, dz. cyt., s. 445-446. Por. H. Dybski, Najstarsze źródła o życiu Izaaka Syryjczyka biskupa Niniwy, „Vox Patrum” 52 (2008), s. 165-166.

[5] H. Dybski przytacza i omawia ten dokument w cytowanym powyżej artykule, stawiając go pod względem wiarygodności niemal na równi z dwoma źródłami syryjskimi, których interpretacja czasem wydaje się nieścisła. Zob. H. Dybski, Najstarsze źródła, art. cyt., s. 163-167.

[6] Zob. S. Brock, Isho‘dnaḥ, w: GEDSH: Electronic Edition, https://gedsh.bethmardutho.org/Ishodnah.

[7] syr. ܢܙܝܼܪܘܬܐ

[8] Dosł. działania (ܤܘܼܥܪ̈ܵܢܹܐ). Por. pon. Izaak z Niniwy, I, 26, 1, gdzie wymienione są trzy rzeczy, które Izaak uznaje za działania (ܤܘܼܥܪ̈ܵܢܹܐ) a nie hipostazy (ܩܢܘܿܡܹ̈ܐ): grzech, Gehenna i śmierć.

[9] Īšō‘dnāḥ de al-Baṣra, Livre de la Chasteté, ed. J. B. Chabot, w: Mélanges d’archéologie et d’histoire 16, Paris 1896, s. 225-291; oraz Liber superiorum, ed. P. Bedjan, Paris-Leipzig 1901, s. 437-517 (przekł. M. J. Janecki).

[10] Por. S. Chialà, Dall’ascesi eremitica, s. 54.

[11] Rahmani odczytał koniekturalnie ‘Jozadak’ nawiązując tym samym do słynnego Mar Jozadaka i jego klasztoru.

[12] I. E. Rahmani, Studia Syriaca I, Harfet 1904, s. 32-33. 

[13] ‘Abdiszo‘ bar Brikta, Scriptorum Ecclesiasticorum Catalogus, w: J. S. Assemani, Bibliotheca orientalis Clementino-Vaticana, t. III, Roma 1725, s.174: ܐܝܣܚܩ ܕܢܝܢܘܐ ܫܒܥ ܦܢܩܝ̈ܢ ܣܡ ܥܠ ܕܘܒܪܐ ܕܪܘܚܐ܂ ܥܠ ܪ̈ܐܙܐ ܐܠܗܝ̈ܐ ܘܕܝ̈ܢܐ ܘܡܦܪܢܣܢܘܬܐ܂

[14] Por. L. Van Rompay, Beth Qaṭraye, GEDSH: Electronic Edition: https://gedsh.bethmardutho.org/Beth-Qatraye.

[15] J. Beaucamp, C. Robin, L’évêché nestorien de Mâšmâhîg dans l’archipel d’al-Bahrain (V^e–IX^e siècle), w: Dilmun. New Studies in the Archaeology and early History of Bahrain, D. T.  Potts (red.) „Berliner Beiträge zum Vorderen Orient” 1 (1983), s. 171–196.

[16] Por. R. de LeCoz, L’Eglise d’Orient: Chrétiennes d’Irak, d’Iran et de Turquie, Paris 1995.

[17] Zob. J. M. Fiey, Diocèses syriens-orientaux du Golfe Persique, w: F. Graffin (red.), Mémorial Mgr. Gabriel Khouri-Sarkis (1898–1968), Louvain 1969, s. 177-218.

[18] Zob. szczegóły tej schizmy w: M. Metselaar, Defining Christ, dz. cyt., s. 241-257.

[19] Ishoʿyahb III, Liber Epistularum, ed. R.  Duval, CSCO 11–12, Louvain 1904–1905.

[20] Por. pon. I, 18, 1.

[21] Por. pon. I, 18, 5.

[22] Zob. W. Winkler Dietmar, Giwargis von Kaphra und sein Christologischer Brief an Mina. Ein Beitrag zum “Nestorianismus” des 7. Jahrhunderts, „Journal of Eastern Christian Studies” 60 (2008), s. 293-311.

[23]Zob. M. Kozah i in., The Syriac writers of Qatar in the seventh century, Piscataway 2014.

[24] Zob. R. Contini, La lingua del Bēt Qaṭrāyē, w: J. Lentin i A. Lonnet (red.), Mélanges David Cohen, Paris 2003, s. 173–181.

[25] Zob. pow., s. xxx.

[26] ‘Abdisho‘ bar Brikha, Ktābā d-metqre margānitā d-ʿal šrārā da-kresṭyānutā, Mosul : Mṭabbaʿtā ātoraytā d-ʿēdtā ʿattiqtā d-madnḥā, 1924), s.74 (J. S.Assemani, Bibliotheca orientalis, t. III, s. 153).

[27] Por. pow. s. xxx. Więcej nt. Gabriela zob. S. Brock, Gabriel of Beth Qatraye as a Witness to Syriac Intellectual life c. 600 CE, w: M. Kozah i in., The Syriac Writers of Qatar in the Seventh Century, Piscataway 2014, s. 155.

[28] Akta tego synodu zob. Synodicon Orientale, s. 215-226, 

[29] Por. M. Metselaar, Defining Christ, dz. cyt., s. 347.

[30] Por. Tamże, s. 348. 

[31] Iszo‘jahb III w jednym ze swych listów do zbuntowanego biskupa Symeona z Rew Ardaszir przedstawia początkowo przychylną postawę nowych władców wobec chrześcijan: „Co do Arabów, którym Bóg w tym czasie dał władzę nad światem, wiesz, jacy oni są dla nas: nie tylko nie sprzeciwiają się chrześcijaństwu, ale nawet chwalą naszą wiarę, czczą kapłanów i świętych naszego Pana, chronią kościoły i klasztory.” (R. Duval (ed.), Liber Epistularum, s. 251).

[32] Por. S. Chialà, Dall’ascesi eremitica, s. 56-57, przyp. 14.

[33] W latach 627-628 równina Niniwy była terenem zaciekłych walk między szachem Chosroesem a cesarzem Herakliusem, a samo miasto zostało zburzone. Już około dziesięć lat później, między r. 637 a 641, miasto zostało podbite przez plemiona arabskie.

[34] Zob. M. Metselaar, Defining Christ, dz. cyt., s. 215-222.

[35] Por. Tamże, s. 219.

[36] Por. List 44, w: Duval R., (ed.), Liber Epistularum, s. 81.